De nieuwe editie van Felix Timmermans’ Boerenpsalm (1935) staat al een aantal weken in de top 10 van de Vlaamse boekenverkoop. Een streekroman, een boerenroman, die we blijkbaar allemaal willen lezen. Hoe vreemd.

Ja, een uitzonderlijk begaafd verteller-verkoper heeft hier zijn werk gedaan: op radio en televisie, in de flaptekst, in zijn tien bladzijden lange inleiding. Bart Van Loo gebruikt bij alles wat hij doet dezelfde toverformule: enthousiasme. Hij vertelt verhalen waarvan hij zelf zozeer heeft genoten dat het misdadig zou zijn ze u te onthouden. Het is de overtreffende trap van de formule van Interne Keuken: verwondering, als bron van stille vreugde.

Het is de formule van de beklijvende leraar, die grootheid uit ons overleden onderwijs. Ik heb op mijn achttiende boeken gelezen waar ik soms bijna niets van begreep. Gewoon omdat mijn leraar er enthousiast had over gesproken. En van de eerste tot de laatste bladzijde. Het moest wel goed zijn, want Hij had het gezegd..

En ja, de uitgave van het Davidsfonds is meer dan een gewone heruitgave van de roman Boerenpsalm. Er zijn de vaak intrigerende beelden van Koen Broucke, die overigens uitgebreid overdoet wat hem was voorgedaan. Timmermans tekende voor Boerenpsalm negen vignetten, zoals in middeleeuwse handschriften: verluchtingen, toen bij het begin van elk hoofdstuk.  

Broucke heeft er ruim vijftig gemaakt, en daar zitten parels bij. Landschappen, en onwaarschijnlijk mooie Vlaamse koppen. Een meerwaarde, ook door de opvallende en tegelijk logische verwijzing naar het werk van Jakob Smits, de meester van Achterbos. De tentoonstelling die Broucke heeft gecureerd in het Jakob Smitsmuseum in Mol vormt nog meer meerwaarde.

Een boek is anno 2022 meer dan een boek. Dat is in ons hoofd eigenlijk altijd zo geweest; in multimediale tijden is dat surplus er ook buiten ons hoofd.

Maar los van dit alles: het is intrigerend te zien hoe we blijkbaar worden aangetrokken door de beschrijving van een wereld die in alle opzichten niet langer de onze is. Van Loo heeft het in zijn inleiding over onze nood aan aarding, verbinding met de aarde, al dan niet met een hoofdletter. Waarbij hij voor alle zekerheid uitdrukkelijk vermeldt dat dat iets anders is dan bloed en bodem.

Verbinding met de aarde is ook puur natuur, ‘zonder truken en zonder vergif’. Boer Wortel – alleen al die naam is een programma! – zegt het met andere woorden herhaalde malen: ‘beter, gezonder en met meer hart.’ Maar er is nog veel meer.

Zo heeft de natuur – ook toen al – grillen. ‘Een liter water had bijna zoveel waarde als een liter melk… ’t was of de lucht en ’t oor van God ook uitgedroogd waren.’ En heel 21ste-eeuws: ‘Er wierd natuurlijk over de droogte gesproken. De een zei: dat het nooit meer regenen zou en de wereld in een woestijn zou veranderen. De ander zei: dat er een onweer zou komen zo hevig dat de wereldbol in twee zou splijten. Wij zaten elkander bang te maken.’ Er is weinig nieuws onder de felle zon.  

Geen aarde zonder hemel en God; het is in Boerenpsalm een natuurlijke, onlosmakelijk verbonden twee-eenheid. God is oorzaak, reden en uitleg voor wat we niet verstaan. ‘Ik ben maar een boer en een boer is veel te vergeven, als hij U maar aanbidt.’ De vele kinderen zijn er voor de glorie van God, het staat er twee keer. Ook als die kinderen veel te vaak doodgaan. Of hun moeder. De pastoor geeft uitleg:  ze is ‘een van die christelijke heldinnen die niet in de almanak komen.’

Boerenpsalm is overigens ook een echte psalm. Met een bladzijdelang Hooglied, ‘op harpen en snaren’, een loftuiting én dankzegging van en voor de boer. Dat maakt indruk. Ook al omdat desondanks blinde verabsolutering uitblijft. Meer zelfs: de laatste woorden van dat gebed eindigen helemaal Vlaams, volgens ’t een plezier is ’t ander waard, het bij ons alles regulerende principe. ‘En laat Uw Wortel als tegendank nog vele jaren op Uw veld (dat spijtig, ook van ’t kasteel is) in het zweets zijns aanschijns mogen werken!’ En daarna, onvergetelijk: ‘Dank op voorhand!’

Tegelijk zit Wortel vrijwel voortdurend gewrongen tussen begeerte en zonde. Ook dat is de natuur, en wie weet God. In Boerenpsalm is dat met alles erop en eraan, inclusief het groenogige monster. Wortel is hyperjaloers; het jaagt zijn tweede vrouw zelfs de dood in.

Aan zinnelijkheid is in Timmermans’ wereld niet te ontkomen, zomin als aan het weer. Met oeroude symbolen. Ook hier is, zoals in het vroege werk van Cyriel Buysse, sprake van blinkend staal: transcendent machtig, vervaarlijk, dodelijk. ‘Mijn pikke blinkt. Zo blinkt het mes dat thuis in de schuif op mijn naaste zonde van overspel ligt te wachten.’

Er zijn dus meerdere goede redenen om weer Boerenpsalm te lezen. De allerbeste is dat het een ijzersterke roman is. Over alles. Zoals altijd in goede boeken. Het staat ergens bij Claus: de grote thema’s uit de wereldliteratuur spelen zich ook af onder de kerktorens.

En zeker, het gaat ook over het leven-zoals-het-was, een leven waarvan ik als kind nog de allerlaatste pre-conciliaanse sporen heb gezien. Ik herken de rituelen: hoe iemand op het platteland in zijn of haar laatste dagen Ons Heer werd gebracht. Ik was een jaar of acht, negen. Misdienaar. Ik herinner mij nog de geuren. Maar is nostalgie niet iets voor verliezers en achterblijvers?

Ik las bij Joost Houtman en Alain Mouton in hun onvolprezen Et Alors? Waarom de Fransen zo Frans zijn dat François Mitterand zijn eerste presidentscampagne voerde met een affiche waarop fabrieksschouwen walmden en elektriciteitsmasten het landschap ontsierden. Hij verloor.

Hij won de keer daarop, toen de achtergrond uit een heuvel en huizen rond een kerktoren bestond. Tekst: ‘La force tranquille.’ Misschien is wat we nostalgie noemen ook een goede reden om Boerenpsalm te lezen.     

Doorbraak, 14 juni 2022