Het is mijn wijze grootvader die me dat heeft meegegeven. Geboren in 1890, tot zijn twaalfde naar school geweest, maar gezegend met veel kritische zin. Hij schonk me als kind wijsheden die ik achteraf goed heb kunnen gebruiken. De belangrijkste was en is zonder twijfel dat je de waarheid nooit mag verwarren met de mening van de meerderheid.

Het zou de basisregel van de journalistiek moeten zijn: zich afvragen of het wel allemaal klopt? Is wat ik denk wel correct? Zie ik niets over het hoofd? Kan je het ook niet anders bekijken? Zijn er misschien evenveel waarheden als koeien?

Ik heb in mijn journalistiek leven gelukkig nogal wat kritische geesten ontmoet die ook van twijfel doordrongen waren. Maar vaak genoeg heb ik pure gemeenplaatsen horen formuleren die dan tot overmaat van ramp ook nog eens werden opgevoerd als waarheden die, nog erger, nadien ook nooit meer aan de werkelijkheid werden getoetst.

Het viel me op toen bleek dat de Arizonaformatie mislukt was. Hoe de Vlaamse media zich massaal op Georges-Louis Bouchez stortten, die helemaal alleen, als ongeleid projectiel, als de zot van dienst en ondanks alle lekkers dat ook voor hem klaar lag, de regering waarvan we blijkbaar allemaal droomden, zou hebben gesaboteerd. Werkelijk?

Maar het is van alle tijden. Ik las onlangs nog hoe in het prerevolutionaire Frankrijk koningin Marie-Antoinette werd weggezet als de schuld van alles. Zo werd ze Madame Deficit genoemd, zogenaamd de ware schuldige van de belabberde staatsfinanciën. Uit historisch onderzoek is gebleken dat haar persoonlijke uitgaven maar een fractie vormden van de totale kosten van het koninklijk hof, die op hun beurt maar een zeer beperkte oorzaak waren van de uit de hand lopende staatsuitgaven. De Franse begroting was al vele jaren zwaar problematisch, ook toen de Oostenrijkse Marie-Antoinette nog niet eens geboren was.

Tegelijk werd ze verantwoordelijk geacht voor de zogeheten Halssnoeraffaire – een verhaal over de frauduleuze aankoop van een peperduur collier. Marie-Antoinette had daar in werkelijkheid niets mee te maken, maar haar reputatie was voorgoed gebroken. Idem dito met Ils n’ont pas de pain? Qu’ils mangent de la brioche! Een uitspraak die ze zou hebben gedaan toen haar werd gezegd dat het volk honger leed. Blijkt bij nader toezien uit een verhaal van Jean-Jacques Rousseau te komen, geschreven in 1782, toen Marie-Antoinette negen was… (Het heeft niet belet dat Freddie Mercury van Queen dat zinnetje in zijn Killer Queen heeft verwerkt: Let them eat cake, she says, just like Marie Antoinette.)

De waarheid is ook 250 jaar later niet wat ze is, ze is wat men ervan maakt. Voor schrijvers en vertellers is dat een zeer belangrijk deel van hun vakmanschap. Daar mag de feitelijkheid verschrompelen tot een erwt. Dat is anders voor journalisten. Feiten mogen geen details worden in een mengelmoes van nauwelijks verholen morele oordelen.

Dat is trouwens een raar hedendaags mechaniekje: hoe meer nieuws, hoe minder mensen (willen) weten. Net omdat ze het niet meer vertrouwen.

In dat verband heeft de coronacrisis een cruciale en noodlottige rol gespeeld: zelden tevoren hebben onze media hun kritische functie zo zichtbaar opgegeven: blindelings volgden ze de virologen. Virologen van wie Petra De Sutter, zelf arts, opmerkte dat als die in 2020 in de regering waren opgenomen, we vandaag nog altijd met mondmaskers rondliepen. Het is opvallend dat dat soort kritische noot wel komt van een politica, maar niet van de media.

Wie denkt dat wat in de media staat niet meer te vertrouwen is, verliest ook het vertrouwen in de overheid, en finaal ook in de democratie. In Amerika komen die kiezers dan uit bij Trump. Over hem heeft Kamala Harris alvast één punt dat je bezwaarlijk kunt tegenspreken: een rare kerel. Bij ons – maar niet alleen bij ons; je ziet het ook in Frankrijk – kom je als het democratisch vertrouwen weg is uit bij onbestuurbaarheid en stilstand.

Dat dat allemaal deel zou zijn van een mede door de media opgezet groot complot ten bate van duistere machten – een idee dat in de Verenigde Staten flink wat aanhangers telt - is onzin. Geslaagd complotteren vergt bovendien heel veel verstand, en het is zeer de vraag of dat hier voldoende voorradig is. Maar dat er voortdurend een beetje of een beetje veel gelogen wordt, staat vast. Al gelt tegelijk een andere waarheid ook: het liegt makkelijker als je je leugens zelf gelooft.

Doorbraak, 27 augustus 2024