Hoe meer ik de laatste tijd naar de wereld kijk, hoe meer gelijkenis ik zie met de vooroorlogse wereld. Hoe meer ik ook bij mijn oude liefde, Winston Churchill, uitkom. Hoe hij in de jaren dertig voortdurend en met groot oratorisch talent waarschuwde voor het oorlogsgevaar, opriep tot weerbaarheid, maar toch niet werd gehoord: dat is tegelijk tragisch en indrukwekkend om lezen.   

Met mijn Churchilladoratie  is overigens iets raars aan de hand. Ik ben hem vele jaren terug beginnen lezen om de schoonheid van zijn taal: zijn toespraken – naar verluidt alles samen meer dan vijf miljoen woorden – zijn veel meer dan toespraken; het zijn psalmen, liederen, het is muziek. Uitgesproken dan nog door een man met een licht spraakgebrek, die op de koop toe bij radio-opnamen per ongeluk expres vergat zijn sigaar uit zijn mond te nemen.  

Pas veel later zag ik hoe juist het ook was wat hij zei. En nog later besefte ik dat hij het gezicht van onze wereld en onze manier van leven heeft veranderd en bepaald.  

Dat kon hij alleen maar omdat hij wist waar hij naartoe wou, wist waarvoor hij stond: vrijheid en democratie. En hij zag hoe de toenmalige overkant – nazi-Duitsland – daar almaar verder van wegdreef. Om helemaal zeker te zijn gaat Churchill eind jaren dertig naar Duitsland. Hij wil eens met Hitler praten. Maar de Führer heeft geen tijd voor hem: hij vindt Churchill een figuur uit het verleden.  

Churchill ziet in Duitsland dat de verliezer van de Eerste Wereldoorlog in hoog tempo aan het herbewapenen is, waarschuwt daarvoor ettelijke keren in het Lagerhuis, maar ook mensen van zijn eigen partij maken van hem alleen maar een ordinaire oorlogsstoker. Het is zelfs contraproductief: Hitler ziet in de toespraken van Churchill een bijkomend argument om met zijn bewapening nog sneller te gaan.  

En zelfs als Hitler Tsjechoslowakije binnenvalt, gunt de Britse Conservatieve premier Chamberlain (een partijgenoot van Churchill) hem nog altijd het voordeel van de twijfel. Chamberlain sluit met Hitler een overeenkomst, over vrede in Europa. En opnieuw gaat Churchill tekeer: een compromis sluiten met het kwaad, dat doe je niet. Een speech met eeuwigheidswaarde: ‘Each one hopes that if he feeds the crocodile enough, the crocodile will eat him last. All of them hope that the storm will pass before their turn comes to be devoured. But I fear – I fear greatly – the storm will not pass. It will rage and it will roar, ever more loudly, ever more widely.’  

Als nog geen jaar nadien de feiten hem gelijk geven – Hitler valt nu ook Polen binnen – wordt Churchill eerste minister van een kabinet met daarin alle partijen. Hij belooft de Britten niets dan bloed, geploeter, tranen en zweet, maar het doel is duidelijk: de overwinning. En opgeven is er niet bij. En de mensen geloven dat: ze gaan erin mee. Er is een verhaal: Churchill schrijft het; hij begrijpt de kracht ervan.  

Misschien is dat wel het grote probleem vandaag: we hebben geen collectief verhaal, en er is ook niemand om dat voor ons te schrijven. Het is wat de onvolprezen Jan Segers beschrijft in Het Laatste Nieuws: ik weet dat het oorlog is, mensen die het kunnen weten zeggen het trouwens allemaal, ‘maar ik voel hem niet, die oorlog’. Bij gebrek aan Churchill, denk ik.  

Die liet zich fotograferen op het dak van een Londens gebouw: hij was naar de nachtelijke Duitse bommenregen aan het kijken; niet in battledress, wel in pak, maar met een helm. Hij vroeg zich af waarom de Duitse vliegtuigen niet beschoten werden? Het antwoord was simpel: omdat men (toen) die vijandelijke vliegtuigen niet kon zien. Men kon dus wel schieten, maar had geen idee waar het doelwit was. Toch beval Churchill dat er moest worden teruggeschoten: om te laten weten dat de Britten zich niet zomaar lieten bombarderen.  

Mij is altijd opgevallen hoe de Londenaars, die maandenlang hun nachten in de schuilkelders en de metro doorbrachten, hun vrolijkheid en optimisme niet verloren. Het geestigste symbool ervan is een foto van een huis waarvan het dak kapot is geschoten. Op de benedenverdieping is een kruidenierswinkel. Buiten op het trottoir staat een groot bord met de mededeling: This shop is more open than ever.   

Ook dat soort humor is Churchill. Toen hij de oorlog had gewonnen, hield hij geen spierballentoespraak. In het Lagerhuis merkte hij droog op dat de Britse positie een stuk beter was dan vijf jaar ervoor.  

Ook dat is Churchill: hij dacht vooruit. Hij wou na de nederlaag het Duitse leger meteen herbewapenen om samen met de geallieerden de Russen aan te pakken. Let’s build a United States of Europe, zei hij. Maar niemand wou meedoen. De naam van deze onuitgevoerde operatie? Operation Unthinkable.  

Ook dat is Churchill: één jaar later smeedde hij de term ‘IJzeren Gordijn’. Het was het begin van de Koude Oorlog, die zoals bekend voor tientallen jaren vrede heeft gezorgd.     

Hij verloor wel in datzelfde jaar de verkiezingen. De socialisten hadden een geniaal-giftige slogan: Cheer Churchill, vote Labour. Toen bleek dat de verkiezingsnederlaag zeer groot was, gaf Churchill alleen dit commentaar: the people have spoken.  

Het idee dat er vandaag geen politici meer zijn zoals vroeger – er wordt dan meestal verwezen naar Martens en Dehaene – heb ik altijd belachelijk gevonden. Maar dat we leiders nodig hebben die de meerderheid van de bevolking kunnen overtuigen van een groter verhaal, staat buiten kijf. En – ik krijg het maar niet uit mijn hoofd – misschien is dat nu.  

Doorbraak, 21 januari 2025