Toespraak gehouden op de uitreiking IBIS Communication Awards, voor een 300tal mensen uit de reclame, communicatie en bedrijfswereld.

Dames en heren,

Ik heb vijf stellingen over transparantie. Ze zijn niet gebaseerd op onderzoek. Ze zijn het resultaat van lang rondlopen.

Mijn eerste stelling had ook de laatste kunnen zijn, maar het is beter u alle illusie te ontnemen, mocht u die nog hebben.

Stelling 1: There is no way back…

Denk nooit dat we het ergste wel gehad hebben. Denk nooit dat de slinger wel terugkeert.

Het archief van de vrt is op dat punt bijzonder verhelderend. Exact 50 jaar terug was een van mijn voorgangers in de zogeheten Wetstraatjournalistiek Gaston Van Impe. Hij staat in de ambtswoning van de eerste minister. Toen Gaston Eyskens. Die komt de trap af, blijft drietreden hoog staan, en fronst de wenkbrauwen. Gaston Van Impe, zelf niet van de grootste, blijft staan net voor die trap, en spreekt de volgende woorden: “Excellentie, wat heeft de regering beslist?” Eyskens fronst, en antwoordt ‘De regering heeft niets beslist’. Waarop Van Impe: ‘Dank u wel, meneer de Eerste Minister.’ Einde van dat nieuwsitem.

Dit is dus wel degelijk uitgezonden. Daar hebben toen mensen naar gekeken zonder lachen, zonder kwaad worden.

Zo heeft ook Urbaan De Becker een bandje bewaard van het eerste radionieuwsbulletin dat hij op de BRT ooit heeft moeten lezen. We schrijven 1966. De luisteraars wordt gemeld dat de minister van Buitenlandse Zaken, de heer uppeldepup, geluncht heeft met de ambassadeur van Denemarken, de heer weetikveel. En dan gaat het bericht verder: “Na afloop is onderstreept dat de betrekkingen tussen beide landen bijzonder hartelijk kunnen worden genoemd.” Einde bericht.

Ook toen is er niet gelachen, is er niemand kwaad geworden. Dat was… gewoon.

Op vandaag vraagt collega Deborsu aan de eerste minister om de Brabançonne te zingen op de trappen van de kathedraal. De eerste minister vindt die vraag niet abnormaal, slaat ook prompt een deuntje aan, zij het een verkeerd, maar dat is nu eventjes niet mijn punt.

Ik probeer maar te zeggen waar we vandaan komen – en ik moet niet teruggaan tot Napoleon om een evolutie aan te tonen: ik heb dat in mijn leven meegemaakt, heb het zelf in meer dan een kwarteeuw journalistiek zien veranderen.

Ik herinner mij in dat verband een videofragment van nog geen 10 jaar oud waarbij op een verkiezingsdag ex-premier Martens wordt gevolgd. De camera gaat zelfs mee in het stemhokje, en – we schrokken ons dood - je kan zelfs zien voor wie Martens stemt. Wonder boven wonder: hij stemt niet zoals iedereen zou denken…

Toen hebben we beslist dat niet uit te zenden. Vanwege schending van het kiesgeheim, privacy, relevantie, de verantwoordelijkheid van de voorzitter van het kiesbureau die de ploeg niet had belet te filmen, enz…

Op vandaag twijfel ik geen seconde. We brengen dit. We maken daar een headline van. And there is no way back.

Dat is trouwens ook de boodschap aan een Martens, maar ook Tobback, Dehaene of Eyskens – hoe zeer ik ze ook acht. Al hun pleidooien om niet langer via Blackberries in het belang van het land alles op straat te gooien, ze mogen dat vergeten; there is no way back. Ik weet niet wat het eindpunt is, maar – voor de derde keer: there is no way back.

Stelling 2 : Wie niet transparant is, is gezien

Ik ben zoals u allicht weet vrijmetselaar en dus goed geplaatst: er is in de 21ste eeuw geen plaats voor geheimen, zeker niet voor geheimen waarvan iedereen weet dat ze geheim zijn.

Het geheime lidmaatschap van een vereniging kan zelfs niet gelegitimeerd worden door de vrees vervolgd te worden. Dat is een mooi voorbeeld van het dooreenhalen van oorzaak en gevolg: je gaat zogenaamd ondergronds en geheim uit vrees voor vervolging, maar je wordt vervolgd net omdát je geheim en ondergronds bezig bent. Al kan ik u melden dat er in de betrokken vereniging niets gebeurt dat het daglicht niet mag zien. Het geheim creëert daar alleen valse status, maar is voor de vereniging zelf zeer contraproductief.

Gebrek aan openheid of transparantie, in de loge, in het Opus Dei, op de hoofdkwartieren van grote bedrijven of gelijk waar elders suggereren praktijken die haaks staan op democratie, wettelijkheid, fair play. Telkens wordt minstens de indruk gewekt dat macht van welke aard ook niet gecontroleerd kan worden, en dat wordt in de 21ste eeuw niet langer aanvaard.

Dokters moeten leren dat patiënten iets terugzeggen. De NMBS moet leren dat de doelstelling niet is treinen te laten rijden, maar wel mensen te vervoeren, mensen met een mening bovendien, een mening die ook nog eens gehoord wordt. Idem dito voor de CEO en zijn aandeelhouders. Idem dito voor universiteiten of hogescholen en hun studenten.

Ik zou met een boutade kunnen zeggen dat alle macht uitgaat van de natie, en dat dat begrip macht veel ruimer is dan de opstellers van de Grondwet in hun hoofd hadden.

Dat verklaart overigens waarom de zogeheten colloque singulier – de vertrouwelijkheid van de gesprekken met de koning – stilaan maar zeker afbrokkelt. Zélfs de koning ontsnapt niet aan de roep om transparantie. Respect, of zelfs maar een rol spelen in deze samenleving, dat moet ook hij verdienen en verantwoorden. Respect en/of gezag zijn niet zomaar gegeven.

De politiek loopt in dit opzicht voorop. Maar de rest zal volgen; is het niet van willen, dan van moeten. In de bedrijven, bij het gerecht, overal. We zijn er nog lang niet, maar er is geen ontsnappen aan.

Vandaar trouwens dat een instelling als de monarchie, die per definitie moet zwijgen en zelfs geen verantwoording kán afleggen, in een catch 22 zit om U tegen te zeggen. Een probleem waarvan men zich terdege bewust is, en dat men probeert op te lossen door toch, en ondanks de beperkingen, naar buiten te komen. Wat m.i. het probleem alleen maar vergroot… Maar dit terzijde.

Stelling 3 : Vertrouwen moet het uitgangspunt zijn. Nieuwsgierigheid de drijfveer.

Om met de deur in huis te vallen en ik kom nu naar u toe: de relatie tussen de media en de bedrijven is betreurenswaardig slecht. De meeste bedrijven zien mediabelangstelling als gevaarlijk en bedreigend. En dat is zeer vreemd, want transparantie en openheid leveren competitief voordeel. De redenering is simpel: wie transparant is, is betrouwbaar, en dus is het daarmee goed zaken doen.

Helaas merk ik in de praktijk heel veel reticentie. Waardoor je in een heel vicieus systeem terechtkomt. Want wantrouwen genereert meer wantrouwen en dan nog meer. De redenering die ik heb gemaakt voor de loge, geldt ook voor bedrijven: oorzaak en gevolg worden ook hier vaak van plaats verwisseld.

Het zijn overigens niet de media die mensen en/of bedrijven in de problemen brengen, het zijn zo goed als altijd de betrokkenen zelf. Ik kom daar straks nog op terug. Maar laat ik nu al zeggen dat het niet journalisten waren die destijds Leo Delcroix hebben gekilled, het was zijn Franse villa, en daar had ie zelf over gelogen.

Komt daar nog bij dat beide werelden – media en bedrijven - elkaar niet kennen, en dat is voor journalisten onvergeeflijk omdat die verondersteld worden de HELE wereld te coveren. Ja, er is gespecialiseerde pers, en die kennen de bedrijven, maar, neem me niet kwalijk die doen er niet toe, tenzij ze iets brengen dat door de algemene media, met daarin een gigantische rol voor de televisie, wordt opgepikt.

Het soort volk dat journalist is of het wil worden heeft in de regel geen enkele voeling met ondernemingen, integendeel zelfs. Vergeet trouwens niet dat bij de openbare omroepen in West-Europa tot niet eens zo lang geleden bedrijven zelfs niet mochten worden genoemd. Zoiets laat sporen na. De ratio achter dat verbod was dat het vernoemen alleen al, ook in de meest neutrale context, commercieel voordeel kon opleveren, en dat was strijdig met de neutraliteitsverplichting. Maar in de diepte getuigde dat van groot wantrouwen. Ik merk bij de jonge generatie van vandaag op dat punt gen ommekeer. Dat wantrouwen is er nog steeds. Dat kritische zin begint met doodgewone nieuwsgierigheid is nog onvoldoende doorgedrongen.

Het omgekeerde is ook waar: probeer maar eens een bedrijfsleider ervan te overtuigen deel te nemen aan een televsiedebat, zelfs een waarin de stem van het bedrijfsleven beslist op haar plaats zou zijn. Niet dat ze geen mening hebben, u bent ook al eens op recepties, neem ik aan. Ik hoor ze daar naar mijn smaak wat teveel tekeer gaan tegen alles wat verkeerd loopt, tegen de politiek ook, maar ze haasten zich wel op de foto te staan samen met de politici, want dan komen ze in de Trends. Helaas houdt bij vele ondernemers de transparantie daar op.

Stelling 4 : Al te open boeken wil niemand lezen…

Ook wie transparant is, heeft nood aan een goed verhaal. Vrees dus niet voor uw toekomst.

Wij, de media – en met alle respect voor de print, de radio en het internet – maar de media, dat is de televisie. En laat u niets wijsmaken: ondanks zogeheten alsmaar toenemend gepersonaliseerd mediagebruik, groeit de groep mensen die doodleuk lineair televisie kijken nog aan.

De media brengen wat belangrijk is, wat mensen moeten weten, maar ook wat belangwekkend is, wat mensen willen weten. Het liefst in een combinatie van de twee. Dat werkt het beste.

En wat willen mensen weten? Niet teveel, denk ik. Ze willen vooral iets voelen. Medelijden, angst: Aristoteles wist al hoe een goed verhaal voor de zo gewenste katharsis kan zorgen.

En er is nog gevoel dat mensen willen delen: verontwaardiging, winst en verlies, hoogmoed en de val, lachen, binnengluren bij de buren, ontdekken wat verborgen is.

We kunnen met zijn allen betreuren dat dat zo is, dat dat allemaal weinig verheven is, maar het is allicht makkelijker ervan uit te gaan dat het is wat het is. EN dat je daar zelfs iets kan mee doen.

Een goed verhaal kan wonderen doen. Soms liggen ze voor het rapen, soms moet je ze maken. En dat laatste betekent uiteraard niet dat je liegt. Maar maak het wel een beetje spannend: al te open boeken wil niemand lezen…

Stelling 5 : We’re from Barcelona…

Tot zover de rol en de verantwoordelijkheid van de media…

Ernstig nu, en naar eer en geweten: de media bepalen noch de trends noch de agenda. Ze vergroten alleen maar. Daar ligt hun invloed en/of macht. Het gaat SLECHTS om een gigantische megafoon, waarbij men zich niet blind mag staren op de grote toeter waar dat geluid uit komt, maar zonder oog te hebben voor wie of wat aan de andere kant staat, de kant waar het geluid echt vandaan komt.

De macht van de media is ongewilde macht, waar men, op heel luttele uitzonderingen na, niet echt mee bezig is. Overigens, ALS er al een zeldzame keer een agenda is, dan mislukt die. Ik heb talloze redacties dure eden weten zweren dat ze dit keer het Vlaams Blok/Vlaams Belang zouden ontmaskeren waarmee de opgang van de partij eindelijk zou worden gestuit. Daar is niets van in huis gekomen. Integendeel. Waarom? Omdat de feiten zelf altijd sterker zijn dan welk gespin ook… Omdat er in de diepte andere golven zijn, en daarop surfen wij.

Maar wel is er die vergroting, en die is eigen aan het medium. Als je weet hoe het werkt, geen probleem. En mocht het al een probleem zijn, dan is het er een zonder oplossing, en een probleem zonder oplossing, dat noemen we een feit. En daar passen we ons aan.

De vergroting neemt bovendien toe door de versnelling, die speelt in alle betekenissen. De beeldwissels gaan sneller, de quotes worden korter, het productieproces wordt eenvoudiger. En de kijker, om wie het te doen is, verlangt dat ook. Want hij/zij kan alsmaar beter kijken.

Conclusie: Media surfen op de golfslag van de samenleving, vergroten de effecten. En voor de rest zeggen we elke dag: wat goed dat wij van Barcelona zijn!