Het is maar wat je ‘normaal’ vindt. Als het goed gaat komen de daders van de terreuraanslagen van 22 maart 2016 in de loop van 2021 voor de rechter. Het kan ook 2022 zijn, lees ik. Wat we van de week meemaken is maar het voorspel.

Voortschrijdend inzicht is tegenwoordig nogal vaak een argument. Dat is niet slecht. Want dat wijst op zijn minst op enig (na)denken. Maar het tegenovergestelde verdient ook aandacht: voortgezet onbegrip. Hoe komt het dat in Noorwegen Anders Breivik na exact één jaar en één maand voor de rechter komt? Bij Volkert van der Graaf in Nederland was dat elf maanden na de moord op Pim Fortuyn.

Is de Belgische justitie grondiger? Meer diepgang? Zorgvuldiger? Heeft de Belgische justitie minder mensen en middelen dan bijvoorbeeld de Noorse of de Nederlandse? Ik heb wat speurwerk gedaan. Conclusie: er is als het, in termen van getallen, over mensen en middelen gaat, niets aan de hand. We zijn in Europese vergelijkingen meestal middenmoter.

We geven bovengemiddeld uit aan justitie, we hebben genoeg magistraten (zelfs als we rekening houden met niet-opgevulde kaders), en die hebben ruim voldoende ondersteunend personeel – op dat punt zitten we zelfs in de Europese kopgroep. Die mensen worden allemaal ook beter dan gemiddeld betaald – in een klassement van 46 staan ze op plaats 13. Niets aan de hand dus.

Terwijl de klachten over onze justitie legio zijn. Er is de legendarische traagheid, er zijn de talloze justitieministers die hervormingen en zelfs de grote doorbraak hebben aangekondigd (ik lees in 2009 Stefaan De Clerck, titel van het interview: Het is Nu of Nooit!), er is de informatisering die maar niet blijft lukken, enz…

Die traagheid is overigens niet alleen wat het volk ervan vindt. Tussen haakjes: het volk heeft in deze twee keer gelijk. Als ze zien dat de Fortistop vrijuit gaat vanwege verjaring, dan zijn alle goed bedoelde pogingen om het populisme te bestrijden totaal verloren moeite. En het volk krijgt in deze – dat gebeurt ook niet elke dag – zelfs de steun van de Europese Unie: daar constateren ze dat als het om traagheid gaat, onze justitie echt de nummer één is van Europa. Om het in de woorden van de koers te zeggen: we rijden iedereen los uit het wiel.

Hoe dat komt? Omdat het met justitie is zoals met de rest van het land: het is niet echt efficiënt georganiseerd. Knack had nog niet zo lang geleden daar een uitstekend stuk over. De titel zei eigenlijk alles: Niemand weet wie wat doet. Dat klopt.

Over exact twee maand vieren we de twintigste verjaardag van de aankondiging van de justitiële werklastmeting. De Vivaldi-regering heeft zoals ongeveer alle voorgangers de voortzetting aangekondigd…

Geheel terzijde: ik heb ervaring met werklastmetingen. In de jaren 90 op de VRT.  Ik was toen chef binnenland, en moest ervoor zorgen dat mijn troepen hun formulieren inleverden. Dat lukte, maar voor alle veiligheid checkte ik die: of ze netjes hadden genoteerd wat ze op werkdag x allemaal hadden gedaan, en hoeveel tijd ze daarin hadden gestoken? En ik koos uiteraard voor de papieren van wie niet echt bekend stond om overdreven ijver. Wat bleek? De betrokkene had op dag x niet geslapen; meer zelfs: hij was die dag welgeteld 26 uur in de weer geweest…     Bij de VRT is daar toen niets mee gebeurd.

Zoals bij justitie. Hier en daar zijn er metingen gedaan, maar de resultaten zijn ingehouden. Er was te veel interne heisa over. En uiteraard oeverloze discussies over methodiek, over de zin van…, over het gebrek aan informatica om de gegevens te verwerken, over de scheiding der machten, enz.. En bovenal: er was een opvallend verschil tussen noord en zuid. Duizend redenen met andere woorden… om te zwijgen.

En er zijn professoren op gezet. Ik las over een discussie tussen een prof en een toenmalige voorzitter van een Hof van Beroep. Het kwam erop neer dat aan de hand van de cijfers van de voorzitter zelf zwart op wit werd bewezen dat de man een halftijdse job had. Er kwam geen reactie. Er zijn ministers die op tafel hebben geklopt, en statistieken hebben geëist: diezelfde minister gaf nadien toe dat ze geen reactie had gekregen…

Er is één element dat we ook moeten vermelden: de Belgische justitie krijgt beduidend meer zaken te behandelen dan elders in Europa. De tendens is al een paar jaar dalend, maar het blijft zo: nergens anders zijn er zoveel processen.

Al is ook dat bij nader toezien een gevolg van desorganisatie. Want niet u of ik stappen te veel naar de rechter; wel de staat zelf… En voor – met permissie gezegd – de onnozelste dingen. Voor niet-betaalde boetes bijvoorbeeld, waarbij de kostprijs van het geding gemiddeld twaalf keer hoger is dan de niet-geïnde boete, die overigens ná dat proces vaak óók niet wordt geïnd…

Al lezend kom ik tot de conclusie dat de Belgische justitie kampioen is in onveranderlijkheid. Jazeker, na Dutroux is de politie hervormd; niet de justitie. De FOD-Justitie is aan de grote Copernicus-hervorming van Luc Van den Bossche niet eens begonnen. Koen Geens heeft talloze wetboeken herschreven, maar het management bleef onveranderd. En net daar zit het probleem.

Er zijn – zeer zeker - rechters en parketmagistraten die niet weten waar ze eerst moeten beginnen. Maar er zijn er ook die weliswaar hun werk doen zoals het hoort, maar toch maar aan een 30%-baan komen. En, merkwaardig, op die ‘posten’ worden er systematisch vervangers benoemd. Dat je moet blussen waar het brandt is een waarheid voor pompiers; kennelijk niet voor onze togati.

Ik heb gemeend veel respect voor de nieuwe minister van justitie, Vincent Van Quickenborne. Dat is een verstandig man. Toch zal ik hem een raad geven: stop met die werklastmeting. Maar draai het om: laat weten wat de Europese benchmark is, en dat men die over pakweg drie jaar moeten halen. Meer mensen en middelen is evenwel geen optie. En kijk wat er gebeurt.

Ter inspiratie: Louis Tobback werd in 1988 minister van Binnenlandse Zaken, een – we kunnen ons dat vandaag nauwelijks voorstellen – wat ingeslapen departement. Tobback vroeg de hoogste ambtenaar hoe het zat met de openingsuren van het ministerie. Het antwoord was dat hij daar geen zaken mee had, dat het hun autonomie was dat zelf te regelen. De minister kondigde in de Kamer aan dat als hij dat antwoord niet kreeg, hij niet zeker was of de wedden van Binnenlandse Zaken in de komende maanden gingen worden uitbetaald. Welgeteld één uur later was het geregeld…

Doorbraak, 8 december 2020